Dobre Praktyki
Czym są Dobre Praktyki w realizacji PROW?
Celem Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich jest m.in. zwiększenie zainteresowania w zakresie wdrażania inicjatyw oraz aktywizacja mieszkańców wsi na rzecz podejmowania przedsięwzięć w zakresie rozwoju obszarów wiejskich, a także wspieranie innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich.
Przede wszystkim, są to operacje które mogą stanowić wzór do realizacji innych operacji. W szerokim rozumieniu, za Dobre Praktyki uznaje się operacje, które wpisują się w cele KSOW i charakteryzują ciekawym lub innowacyjnym rozwiązaniem.
Cechy operacji uznawanych za Dobre Praktyki
Operacje KSOW, które wpisują się w realizację Dobrych Praktyk charakteryzują się m.in. promowaniem regionu, przyczynianiem się do tworzenia nowych miejsc pracy, korzystaniem z lokalnych zasobów regionu. Operacja może też dotyczyć produktu lub usługi, które są mało rozpowszechnione lub tradycyjne, o specyficznych cechach, o dobrym potencjale rynkowym. Ważnym aspektem w kontekście Dobrych Praktyk jest także przyczynienie się do ograniczenia zanieczyszczeń, oszczędzanie lub wykorzystanie odnawialnych źródeł energii.
Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z trzecią edycją publikacji "Dobre praktyki mające wpływ na rozwój obszarów wiejskich - przykłady operacji zrealizowanych w ramach planu operacyjnego Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich" wydanego przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Publikacja dostępna do pobrania tutaj, oraz na stronie MRiRW
Przykłady dobrych praktyk zrealizowanych w 2022 roku przez Partnerów KSOW
Powiat Chojnicki - Operacja pn. Promocja Szlaków Rowerowych w Powiecie Chojnickim - Kaszubska Marszruta w Obiektywie
Starostwo Powiatowe w Chojnicach przy współpracy z Chojnickim Towarzystwem Miłośników Roweru „Cyklista” zrealizowali operację pn. Promocja szlaków rowerowych w Powiecie Chojnickim – Kaszubska Marszruta w Obiektywie. Głównym celem projektu było wypromowanie szlaku rowerowego Kaszubskiej Marszruty poprzez zorganizowanie konkursu fotograficznego pt. „Kaszubska Marszruta w obiektywie” i wydanie kalendarza z nagrodzonymi zdjęciami.
„Kaszubska Marszruta” jest systemem szlaków rowerowych zlokalizowanych na terenie powiatu chojnickiego. Trasy podzielone są w systemie polskich szlaków turystycznych, co oznacza, że np. trasa żółta to szlak łącznikowy, po trasie zielonej można spodziewać się charakterystycznych i wartych zobaczenia miejsc, a trasa czerwona to najważniejszy i najbardziej atrakcyjny krajobrazowo szlak na danym terenie. Łączna długość wszystkich tras to prawie 200 km. Kaszubska Marszruta przebiega przez najbardziej urokliwe zakątki powiatu chojnickiego i jest w pełni wyposażona w infrastrukturę turystyczną: przystanki rowerowe, wiaty, parkingi, mosty, itp. Z uroków trasy korzystają zarówno mieszkańcy powiatu, województwa jak i turyści.
Konkurs fotograficzny
Dzięki dobrze przeprowadzonej kampanii informacyjnej, do konkursu zgłoszono prawie 70 zdjęć. Komisja konkursowa oceniła zgłoszone prace biorąc pod uwagę m.in. zgodność tematu zdjęcia z tematyką Konkursu, oryginalne podejście do podjętej tematyki, wartość artystyczna i techniczna zdjęcia.
Spośród wszystkich nadesłanych prac wybrano 12 zwycięskich zdjęć, a 20 prac zostało wyróżnionych.
W wyniku konkursu powstał kalendarz na 2023 rok w którym zaprezentowane zostały zwycięskie zdjęcia.
Operacja umożliwiła promocję szlaków zarówno wśród mieszkańców jak i turystów. Całoroczny kalendarz, który został zilustrowany zwycięskimi zdjęciami, wywieszony zarówno w organizacjach jak i prywatnych domostwach, dotrze do szerokiego grona odbiorców. Kalendarz jest dostępny także w formie elektronicznej i udostępniony został na stronie Powiatu Chojnickiego tutaj.
Źródło:
pl.wikipedia.org/wiki/Szlak_turystyczny
www.powiat.chojnice.pl/asp/Artykul,Tak_widza_Kaszubska_Marszrute,2786,1
Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna w Kartuzach – operacja pn. Wokół ludowego łabędzia – cykl międzypokoleniowych zajęć rozwijających dla mieszkańców sołectwa Kiełpino
Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna w Kartuzach zrealizowała operację pn. „Wokół ludowego łabędzia – cykl międzypokoleniowych zajęć rozwijających dla mieszkańców sołectwa Kiełpino”. Głównym celem projektu była aktywizacja i integracja społeczna mieszkańców sołectwa Kiełpino oraz wzmocnienie tożsamości lokalnej poprzez wymianę i upowszechnianie wiedzy oraz doświadczeń dotyczących lokalnego dziedzictwa kulturowego i rękodzieła.
Operacja polegała na organizacji warsztatów odnoszących się do motywu łabędzia oraz konkursu na wykonanie produktu lokalnego – pamiątki turystycznej z Kiełpina z motywem łabędzia.
Kiełpino to stara wieś na Kaszubach, położona blisko Kartuz. Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą już z XIII wieku. Nazwa wsi Kiełpino pochodzi od kaszubskiego słowa „kiełp”, czyli łabędź, stąd też pomysł na realizację projektu z przewodnim motywem łabędzia. Realizowany projekt miał za zadanie przybliżyć, zainteresować i zapoznać mieszkańcom sołectwa z jego bogatą historią i symbolami.
Cykl warsztatów
W kiełpińskiej bibliotece odbył się cykl ośmiu warsztatów, w których brali udział miejscowi i napływowi mieszkańcy sołectwa, osoby młodsze i starsze, osoby aktywne i dotychczas niezaktywizowane.
Uczestnicy warsztatów odbyli m.in. warsztaty pisarskie z tworzenia legend, szukali motywu łabędzia w kulturze kaszubskiej i piśmiennictwie na temat Kiełpina, a także uczestniczyli w zajęciach praktycznych z malowania na szkle i tworzenia produktów metodą upcyklingu.
Pamiątka z sołectwa Kiełpino
W ramach podsumowania projektu, zorganizowano konkurs dla uczestników warsztatów na propozycję produktu lokalnego pn. „Pamiątki z sołectwa Kiełpino”. Zgłoszone prace oceniane zostały przez komisję konkursową, która brała pod uwagę m. in. wartość artystyczną prac, oryginalność koncepcji i techniki wykonania, spójność z założeniem konkursu oraz łatwość w powielaniu i reprodukowaniu pamiątki.
W konkursie zwyciężyła praca p. Elżbiety Brzeskiej, która zaproponowała jako produkt lokalny magnes z reprodukcją obrazu swojego autorstwa – dzieło to przedstawia łabędzia unoszącego się nad jeziorem. Na skrzydle łabędzia stoi Kaszub w ludowym stroju. Na pierwszym planie widać Kaszubkę, także w stroju ludowym. Na dole widnieje napis „Kiełpino”. Pozostali uczestnicy otrzymali także atrakcyjne nagrody.
Wszystkie zgłoszone prace zaprezentowane zostały podczas wernisażu, który odbył się na zakończenie projektu w siedzibie Biblioteki Publicznej w Kartuzach Filia w Kiełpinie.
Dzięki realizacji projektu pn. „Wokół ludowego łabędzia – cykl międzypokoleniowych zajęć rozwijających dla mieszkańców sołectwa Kiełpino” mieszkańcy wsi są bardziej świadomi historii i kultury miejsca, w którym mieszkają. Kiełpino stało się miejscem samorozwoju i samorealizacji jej mieszkańców.
Niezamierzonym efektem realizacji operacji jest inicjatywa społeczna mieszkańców, którzy uznali, że warto będzie postawić pomnik łabędzia we wsi Kiełpino, a nowe rondo, które właśnie powstaje, być może będzie nosiło nazwę „Rondo Łabędzia”.
Źródło:
https://kielpino.eu/historia-kielpina-5/
www.biblioteka.kartuzy.pl/news/487/wokol-ludowego-labedzia.html
LGD Stowarzyszenie Turystyczne Kaszuby – operacja pn. Organizacja cyklu szkoleń dla branży agroturystycznej
Stowarzyszenie Turystyczne Kaszuby Lokalna Grupa Działania zrealizowało operację pn. „Organizacja cyklu szkoleń dla branży agroturystycznej”. Operacja polegała na zorganizowaniu cyklu szkoleń oraz indywidualnych konsultacji dla trzech chętnych osób. Do udziału w projekcie zaproszone zostały osoby, które prowadzą obiekty noclegowe na terenie gminy Przywidz i powiatu kartuskiego, czyli obszaru działania LGD Stowarzyszenia Turystyczne Kaszuby.
Celem projektu było podniesienie wiedzy kwaterodawców w zakresie prowadzenia gospodarstw agroturystycznych na terenie Szwajcarii Kaszubskiej i zwiększenie dochodów z tychże działalności.
Szkolenia dla właścicieli gospodarstw agroturystycznych
Na obszarze Szwajcarii Kaszubskiej jest duża liczba kwaterodawców, o bardzo różnorodnej ofercie pod kątem zarówno jakości oferowanych usług, cen pobytów, a także budowanej oferty dla gości. Często bardzo duża liczba ofert powoduje trudności w wybiciu się na tle konkurencji. Dlatego bardzo ważne jest zadbanie o odpowiednią estetykę obiektu, elementy wyposażenia wnętrz, otoczenia, czy odpowiednie narzędzia marketingowe i kanały dystrybucji.
Cykl szkoleń składał się z trzech spotkań o następującej tematyce:
- Estetyka obiektu noclegowego – kolorystyka, tekstylia, wykończenie wnętrz,
- Otoczenie obiektu – ogród i zagospodarowanie przestrzeni wokół gospodarstwa,
- Marketing i sprzedaż usług noclegowych.
Łącznie w szkoleniach wzięły udział 24 osoby, reprezentujące 21 obiektów noclegowych.
Efekty realizacji szkoleń
Bezpośrednim rezultatem realizowanej operacji było zdobycie kompleksowej wiedzy na temat dostosowania własnego obiektu do wymagań turystów, obowiązujących trendów w turystyce, znalezieniu wyróżników danej oferty, a także przygotowaniu właścicieli obiektów do zaoferowania swoim gościom niepowtarzalnej oferty.
Z informacji zwrotnych od uczestników, którzy skorzystali z konsultacji indywidualnych w obiektach wynika, że rekomendacje zostały już uwzględnione bezpośrednio po zakończeniu cyklu szkoleń, a kolejne remonty i drobne zmiany planowane są do wykonania przed sezonem letnim. Uczestnicy planują również prace na zewnątrz obiektów.
Poprawa estetyki obiektów noclegowych na terenie Szwajcarii Kaszubskiej przełoży się na poprawę wizerunku regionu, oraz przyczyni się do lepszego postrzegania istniejących obiektów, a w konsekwencji do zwiększenia ilości gości i dochodów z prowadzonej działalności pozarolniczej.
Źródło:
kaszubylgd.pl/2022/08/17/cykl-szkolen-dla-branzy-agroturystycznej/
kaszubylgd.pl/2022/09/20/cykl-szkolen-dla-branzy-agroturystycznej-juz-za-nami/
Przykłady dobrych praktyk zrealizowanych w 2021 roku przez Partnerów KSOW
Centrum Edukacji i Kultury w Damnicy - Operacja pn. Powrót do korzeni szansą na rozwój i aktywizację mieszkańców gminy Damnica i Główczyce
Centrum Edukacji i Kultury w Damnicy przy współpracy z Gminnym Ośrodkiem Kultury w Główczycach realizowali operację pn. „Powrót do korzeni szansą na rozwój i aktywizację mieszkańców gminy Damnica i Główczyce”. Głównym założeniem projektu było zainteresowanie lokalnych społeczności rozwojem rękodzielnictwa i poszerzanie wiedzy na temat ginących zawodów.
W ramach operacji odbyły się warsztaty rękodzielnicze dla mieszkańców gminy Damnica, Główczyce, oraz dla pracowników instytucji kultury działających na terenie tych gmin. W jej rezultacie uczestnicy warsztatów uzyskali wiedzę i umiejętności z zakresu:
- wypalania ceramiki metodą „siwaki”,
- wzornictwa i wyrobu zakopiańskiej koronki klockowej,
- malowania jajek metodą batikową.
Wypalanie ceramiki metodą „siwaki”
„Siwaki” to naczynia ceramiczne wypalane specjalną metodą, dzięki której nabierają głębokiego, ciemnografitowego koloru. Technika siwienia jest bardzo stara. Swą historię rozpoczyna już w czasach prehistorycznych, a na terenie dzisiejszej Polski rozkwitła na przełomie XIII i XIV wieku.
Technika „siwienia” jest zarówno tańszą w wykonaniu jak i trudniejszą techniką wypalania ceramiki. By uzyskać pożądany ciemnografitowy kolor należy przede wszystkim bardzo dobrze znać materiał z którego wykonuje się ceramikę, a także należy wyczuć odpowiedni moment wypalania. Stąd trudność owej techniki.
Uczestnicy warsztatów, pod okiem instruktora pracowni ceramicznej, Pana Tomasza Furmanka, własnoręcznie wykonali naczynia ceramiczne, które następnie zostały wypalone w specjalnie przygotowanym do tego celu piecu.
Wzornictwo i wyrób zakopiańskiej koronki klockowej
Istnieje urocza legenda, według której pierwszą koronkę utkał pająk na pozostawionym przez tkaczkę krośnie. Dziewczyna zachwycona delikatną urodą koronki chciała stworzyć podobny wzór, a ponieważ nie miała pajęczych zdolności, poprosiła o pomoc ukochanego. Chłopak wystrugał dla niej klocki z drewna, które miały zapobiegać plątaniu się nitki. To właśnie od klocków koronka posiada swą nazwę.
Koronkę klockową wykonywano już w XV wieku. Za ojczyznę tej techniki uznaje się Włochy i kraje Wschodu. Pojawienie się koronki klockowej w Polsce zawdzięczamy Królowej Bonie (XVI w).
Uczestnicy warsztatów, pod okiem artystki tworzącej i odtwarzającej wzory koronek dla muzeów, pani Magdaleny Cięciwy, zapoznali się z techniką tworzenia koronki. Uczestnikom tak spodobała się technika, że postanowili kontynuować swą przygodę i sami utworzyli grupę doskonalenia nauki wytwarzania koronki klockowej.
Malowanie jajek metodą batikową
Malowanie jajek metodą batikową jest jedną z najstarszych i najlepiej znanych metod ozdabiania wielkanocnych pisanek. Polega ona na „pisaniu” wzoru roztopionym woskiem na skorupce, a następnie jajko zanurza się w barwniku. Pierwsze pisanki wykonane tą metodą, znalezione na terenie Polski, datowane są na X-XII wiek.
Uczestnicy warsztatów mogli przekonać się jak prosta i zarazem czasochłonna jest owa technika. Pod okiem prowadzącej, pani Barbary Pawlickiej, wykonali swoje pierwsze dzieła. Metoda batikowa spodobała się mieszkańcom gmin i uczestnikom warsztatów do tego stopnia, że samoistnie powstała grupa doskonaląca umiejętności zdobienia jajek tą metodą.
Po zakończeniu cyklu warsztatów, wszystkie prace uczestników można było zobaczyć w trakcie wystaw zorganizowanych kolejno w Centrum Edukacji i Kultury w Damnicy i w Domu Kultury w Główczycach.
Żródło - https://zwyklezycie.pl/2017/04/siwaki-i-wulkany/ https://koronkaklockowa.wordpress.com/
Gmina Pszczółki – Projekt pn. Pszczółkowskie Forum Pszczelarskie – Miodowy BEE’znes
W 2021 roku Gmina Pszczółki realizowała operację pn. „Pszczółkowskie Forum Pszczelarskie – Miodowy BEE’znes”. Projekt miał za zadanie popularyzację nowoczesnych metod hodowli pszczół, produkcji miodu oraz produktów z nim związanych wśród mieszkańców gminy Pszczółki.
W ramach projektu zorganizowano: konkurs przyrodniczy na stworzenie zielnika z roślinami miododajnymi, konferencję oraz warsztaty z tworzenia kosmetyków na bazie produktów pszczelich i warsztaty z tworzenia kosmetyków. Takie formy realizacji operacji miały za zadanie wypromować zawód pszczelarza, produkcję miodu, ochronę przyrody i bioróżnorodności gatunkowej.
Konkurs przyrodniczy na stworzenie zielnika z roślinami miododajnymi
Gmina Pszczółki, w ramach realizacji operacji, zorganizowała konkurs skierowany do uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych, w tym wychowanków oddziałów zerowych przy szkołach podstawowych i przedszkolach.
Uczestnicy konkursu mieli za zadanie przygotować zielniki z minimum 9 gatunków roślin miododajnych. Większość gatunków tych roślin została przedstawiona w filmach pn. „Miodowe Herbarium”. Filmy były udostępniane na facebooku Gminy Pszczółki i na stronie Urzędu Gminy. Cykl filmów jest nadal dostępny na platformie YouTube. Tutaj możesz obejrzeć produkcje.
Głównym celem konkursu było podniesienie świadomości ekologicznej, poprzez zaangażowanie uczestników w tworzenie atrakcyjnych i nieszablonowych zielników z roślin miododajnych oraz popularyzacja wiedzy o roli pszczół i bioróżnorodności w ekosystemie na terenach wiejskich.
Do konkursu wpłynęło 14 prac o bardzo wysokiej jakości estetycznej i merytorycznej. Wszystkie prace można było zobaczyć podczas konferencji „Pszczółkowskie Forum Pszczelarskie – Miodowy BEE’znes”.
Konferencja „Pszczółkowskie Forum Pszczelarskie Miodowy BEE’znes”
W wydarzeniu które odbyło się w sierpniu w Gminnej Bibliotece Publicznej w Pszczółkach wzięło udział przeszło 60 osób. Wśród obecnych osób byli pszczelarze, przedstawiciele rejonowych kół pszczelarskich, przedstawiciele władz samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych, a także wszyscy zainteresowani tematyką pszczelarstwa.
W trakcie konferencji uczestnicy mieli okazję wysłuchać wykładów na temat sprzedaży i dystrybucji produktów pszczelich, innowacyjnego prowadzenia dochodowej pasieki, a także budowy marki własnej.
Istotą konferencji było stymulowanie przedsiębiorczości wśród lokalnych pszczelarzy i zachęcenie do podejmowania aktywności na nowych polach biznesowych. Uczestnicy konferencji zadeklarowali zastosowanie nowych narzędzi promocji, wypromują swoje produkty i wypracują nową, poszerzoną ofertę związaną z pszczelarstwem i gospodarką pasieczną.
Warsztaty z tworzenia kosmetyków na bazie produktów pszczelich
W warsztatach które odbyły się w czasie konferencji wzięli udział mieszkańcy gminy Pszczółki- dzieci, młodzież i dorośli. W trakcie warsztatów uczestnicy własnoręcznie wykonali m.in. balsamy do ust, musujące kule do kąpieli i miodowe żele pod prysznic.
Zrealizowany projekt przyczynił się do pogłębienia wiedzy o bioróżnorodności roślin i zwierząt oraz jej roli dla pszczelarstwa i funkcjonowania całego rolnictwa. Aktywności zostały ukierunkowane na lepsze zrozumienie funkcjonowania całego ekosystemu, zabezpieczenie hodowli pszczół, uzyskiwanie lepszej jakości produktu oraz wyższą wydajność produkcji dzięki zachowaniu bioróżnorodności środowiska przyrodniczego, która jest podstawą gospodarki pszczelarskiej.
Przykłady dobrych praktyk zrealizowanych w 2021 roku przez Jednostkę Regionalną KSOW Województwa Pomorskiego
Pomorskie Smaki
W ramach Jarmarku św. Dominika, który już po raz 761 odbył się w Gdańsku, Samorząd Województwa Pomorskiego zorganizował wydarzenie promujące wyjątkowe produkty oparte na lokalnych zasobach naturalnych i surowcach pochodzących z regionu.
Wydarzenie pn. „Pomorskie Smaki” które odbyło się w weekend 24-25 lipca 2021 roku miało na celu nie tylko promocję pomorskiego rolnictwa i popularyzację spożywania miodu, produktów pszczelich i olejów roślinnych, ale także przybliżenie zalet ich stosowania w codziennej diecie.
W sobotę goście odwiedzający Jarmark św. Dominika mieli okazję zapoznać się z produktami gospodarstw pszczelarskich działających na terenie województwa pomorskiego. Gospodarze pasiek, pszczelarni i gospodarstw pasiecznych nie tylko zachęcali do spróbowania swoich produktów. Każdy z odwiedzających mógł dowiedzieć się m.in. w jaki sposób należy opiekować się pszczelą rodziną, skąd gospodarz wie jakiego rodzaju miód tworzą jego pszczoły, a także jakie występują rasy pszczół.
Główną atrakcją weekendowego wydarzenia były pokazy kulinarne prowadzone przez gości specjalnych – Pascala Brodnickiego i Piotra Lisakowskiego.
W sobotę swój pokaz kulinarny zaprezentował Pascal Brodnicki – francuski kucharz polskiego pochodzenia, prowadzący programy telewizyjne „Pascal: Po prostu gotuj!” oraz „Smakuj świat z Pascalem”, a także autor wielu książek o sztuce gotowania.
Kucharz i bloger kulinarny przygotował deser z truskawki kaszubskiej i miodu Pszczółkowskiego (wpisanego na Listę Produktów Tradycyjnych) z glomzą kociewską (kaszubskim białym serem) i kwiatami zebranymi z żuławskich łąk.
W niedzielę w wydarzeniu „Pomorskie Smaki” zostały zaprezentowane oleje roślinne od pomorskich gospodarstw rolnych. Tak jak w sobotę, goście nie tylko mogli spróbować różnych przysmaków, ale mogli dowiedzieć się m.in. w jaki sposób produkowane są oleje, jakie wartości zdrowotne posiadają oleje tłoczone na zimno, a także jakie są fakty i mity na temat tych produktów.
Znany z telewizyjnego programu Top Chef i właściciel restauracji na Półwyspie Helskim – Piotr Lisakowski przygotował w trakcie pokazu kulinarnego śledzie w trzech odsłonach – w oleju lnianym, rydzowym i rzepakowym. Widzowie pokazu dowiedzieli się, że oleje mają nie tylko różne właściwości, ale także smaki, które mają wpływ przygotowywane potrawy.
Dużym zainteresowaniem cieszył się przygotowany przez Pomorskie Parki Krajobrazowe program edukacyjny. Pracownicy Kaszubskiego Parku Krajobrazowego i Ośrodka Edukacji Ekologicznej inspirowali do „mikrodziałań” na rzecz bioróżnorodności oraz opowiadali o tym dlaczego giną zapylacze i jak można im pomóc. Zainteresowane tematyką osoby mogły dowiedzieć się jak stworzyć kwietne łąki czy zbudować domek dla owadów. Wdzydzki Park Krajobrazowy zaprezentował kłodę bartną i historię tradycyjnego bartnictwa, która wpisuje się w nurt naturalnego pszczelarstwa a także ochrony pszczół oraz innych owadów zapylających.
Przykłady dobrych praktyk zrealizowanych w 2020 roku przez Partnerów KSOW
| Nazwa Partnera KSOW | Tytuł operacji | Zdjęcia |
| Gmina Dębnica Kaszubska | Błękitno-zielona przestrzeń - szkolenia i warsztaty dla mieszkańców Gminy Dębnica Kaszubska |
|
| Gminny Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji w Chmielnie | II Pomorska Spartakiada Kulturalno-Rekreacyjna Kół Gospodyń Wiejskich | pobierz |
| Gmina Somonino | Zasoby naturalne skarbem Gminy Somonino | |
| Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Ziemi Człuchowskiej |
Przykłady dobrych praktyk zrealizowanych w 2020 roku przez Jednostkę Regionalną KSOW Województwa Pomorskiego
| Tytuł operacji | Zdjęcia | |
Konkurs na najlepszy produkt lokalny pn. „Weki z Pomorskiej Spiżarni” |
| |
